H παρουσίαση της βιογραφίας του Ιωνα Δραγούμη

 

η "κρίση" μου για το βιβλίο στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα 

- Σάββατο 10 Μαΐου 2014- 

 

 

το βιβλίο 
της  κ. ΜΗΤΣΗΣ ΠΙΚΡΑΜΕΝΟΥ
"Δεν έκαμα στη ζωή μου ότι ήθελα , μα τόσο μπόρεσα!"
Η βιογραφία του Ιώνα Δραγούμη
Εκδόσεις Γ. Πικραμένου, Πάτρα 2013

      Aξιότιμες κυρίες και κύριοι, αγαπητοί φίλοι,

      Καλησπέρα σας!

Το κείμενο που θ’ ακούσετε αποτελεί το ανάπτυγμα μιας  κριτικής που έγραψα για το βιβλίο της κ. Πικραμένου κι είχε δοθεί για δημοσίευση σε κάποιο περιοδικό. To πράγμα δεν είχε ευτυχή έκβαση: το κείμενο δεν δημοσιεύθηκε ποτέ...
Έχοντας υπόψη της αυτό το κείμενο -που φρόντισα να της στείλω- η συγγραφέας μού έκαμε την τιμή να με προσκαλέσει απόψε εδώ.

 Όσοι όμως ενδεχομένως ήδη έχετε αναρωτηθεί –σύμφωνα με το παροιμιακό «τί γυρεύει η αλεπού στο παζάρι;»- ποιά η σημασία της παρουσίας εδώ ενός νευρολόγου, παρηγορηθείτε με την ιδέα πως απλώς συμμετέχω με μια άλλη μου ιδιότητα: Ως …συμπατριώτης του βιογραφούμενου  Ίωνα Δραγούμη. Κι εννοώ μ’ αυτό την βογατσιώτικη ρίζα και των δυο μας...

Και μ΄ αυτό θα ήθελα πιο πολύ να δικαιολογήσω την «εμπάθειά» μου -με την ψυχιατρική της έννοια –δηλαδή την με πάθος, κάποτε χωρίς αμεροληψία, μη αντικειμενική  και συχνά συναισθηματική, προσέγγισή μου στο θέμα.

     Η δολοφονία του Ίωνα επισφράγισε μια οδυνηρή, όμως άκρως ενδιαφέρουσα,  περίοδο της πολιτικοκοινωνικής ζωής της νεότερης ιστορίας της Ελλάδας. Η  έντονη πολιτική και κοινωνική δράση του Δραγούμη αρχίζει κατά τον ατυχή πόλεμο του ’97, όταν σπεύδει να καταταγεί ως εθελοντής στον ελληνικό στρατό, και τελειώνει με τον βίαιο θάνατό του δυο χρόνια πριν από την «Μικρασιατική καταστροφή» του ’22. Ανάμεσα σ’ αυτές τις δυο μεγάλες ήττες του ελληνισμού συνέβη η κατάρρευση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, η απελευθέρωση της Μακεδονίας καθώς και άλλων ελληνικών εδαφών που ενσωματώθηκαν στο ελλαδικό κράτος.  Αυτό υπήρξε ένα όραμα για το οποίο ο Δραγούμης εργάσθηκε με σθένος. Δυστύχησε ο άνθρωπος αυτός να συγκρουσθεί στον πολιτικό στίβο με το κατεξοχήν «πολιτικό όν»  της νεότερης ελληνικής πολιτικής ιστορίας, τον Ελευθέριο Βενιζέλο, και τελικά να ποδοπατηθεί από την θριαμβική και αδίστακτη προέλαση εκείνου. Ατυχώς η μόνη ανταμοιβή του Ίωνα για την προσφορά του προς την Πατρίδα, υπήρξε η εξορία του από το καλοκαίρι 1917 μέχρι το Νοέμβριο του 1919 στο Αιάκειο της  Κορσικής και τη Σκόπελο. Από την εξορία αυτή επέστρεψε για να δολοφονηθεί λίγο αργότερα από έναν λόχο παραστρατιωτικών που τελούσε κάτω από τις διαταγές του τυχοδιώκτη Κρητικού πολέμαρχου του Μακεδονικού Αγώνα Παύλου Γύπαρη. Ο θάνατος βρήκε τον Ίωνα στα 42 του χρόνια  στην Αθήνα, την επόμενη μέρα από τη δολοφονική απόπειρα κατά του Βενιζέλου στο σταθμό της Λυών στο Παρίσι, αμέσως μετά την υπογραφή της συνθήκης των Σεβρών. 

Ο Ίων Δραγούμης φύση σκεπτόμενη, ανήσυχη, αντιφατική, ελεύθερη, ανυπότακτη, εκρηκτική, ερωτική,  καιόμενη,  ευγενική και αριστοκρατική που απεχθάνονταν τη βία, κινήθηκε κάτω από μια βασανιστική μέριμνα σ’ όλη του τη ζωή: «Να γίνει καλύτερος και να είναι χρήσιμος». Υπήρξε πράγματι ένας ιδαλγός (και έτσι αναφέρεται από τον Βασίλη Καραποστόλη στο εξαιρετικό του βιβλίο «Διχασμός και εξιλέωση») ο οποίος εκτέθηκε με κάποια ίσως απρονοησία στον θόρυβο, τη χλεύη, τις δολοπλοκίες, τον πολιτικαντισμό, τις φωνασκίες και την τύρβη της αγοράς. Δεν έλαβε τον δημόσιο έπαινο και δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει τον κύκλο του. Στη σύντομη και πολυτάραχη ζωή του κατάφερε να συγγράψει σε εξαίρετη Δημοτική γλώσσα μερικά σημαντικά βιβλία που του ενέπνευσε ο αγώνας για την απελευθέρωση της Μακεδονίας -στην οποία συμμετείχε με όλες του τις δυνάμεις- και η θυσία του πρωτομάρτυρα γαμπρού και φίλου του Παύλου Μελά. Υπήρξε από τα πρώτα μέλη του «Εκπαιδευτικού Ομίλου». Δέθηκε με αδελφικούς δεσμούς προς τον ουτοπικό ελληνολάτρη Περικλή Γιαννόπουλο.

   Δεν έπαψε ποτέ να γράφει, να μελετά, να διανοείται και να πολιτεύεται σύμφωνα το αμείλικτο ερώτημα του Πόντιου  Πιλάτου του Ευαγγελίου προς τον Ιησού: «Και τί έστιν αλήθεια;».  Το ερώτημα αποτελούσε τον συμπαγή πυρήνα της εσωτερικής του ζωής. 

Οι θρυλικοί του έρωτες με δυο γυναίκες: O ένας ισχυρά πνευματικός, ρομαντικός, μάταιος,  απελπισμένος, και πιθανότατα ανολοκλήρωτος, με την κατά έξη χρόνια μεγαλύτερή του Πηνελόπη Δέλτα και ο άλλος με διάρκεια, χειροπιαστός, γήϊνος, πολυκύμαντος, παθιασμένος και δυνατός με την κατά δέκα χρόνια μικρότερή του σπουδαία ηθοποιό του θεάτρου Μαρίκα Κοτοπούλη. Aυτοί αποτέλεσαν την κορύφωση της πλούσιας ερωτικής ζωής του γοητευτικού και χαρισματικού αυτού άνδρα. Η πρώτη περίοδος της ζωής του (1904-1912) -«εθνικιστική» όπως την ονομάζει ο ίδιος- τον τοποθέτησε κατά εσφαλμένη κρίση ανάμεσα στους θεωρητικούς του ελληνικού …φασισμού! Ωστόσο για όσους έχουν σκύψει με σοβαρότητα και τόλμη στο έργο του γίνεται φανερό πως ο Ίων Δραγούμης, εξελίσσοντας διαρκώς την κοσμοθεώρησή του, πέρασε σταδιακά στην ύστερη «ανθρωπιστική-σοσιαλιστική-αναρχική» -τη λέει ο ίδιος- περίοδο  της ζωής του  καθώς  γοητεύθηκε από  τις διακηρύξεις και τις κατακτήσεις της ρωσικής επανάστασης και συνομίλησε με το έργο των μεγάλων θεωρητικών του αναρχισμού όπως αυτό του Πρίγκηπα Πέτρου Κροπότκιν.

      Στα σχεδόν εκατό χρόνια που πλέον μας χωρίζουν  από την δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη, το κατεστημένο (ιστορικό, πολιτικό, δημοσιογραφικό κλπ) ύπουλα συσκοτίζοντας, διαστρεβλώνοντας και αποσιωπώντας το έργο του, αφήνοντάς το στο έλεος κομματικών, πολιτικών και ιδεολογικών σκοπιμοτήτων κατέστησε τον άνθρωπο αυτόν στην ουσία έναν αποσυνάγωγο κατατάσσοντάς τον με ελαφρόμυαλη ευκολία ανάμεσα στους θεωρητικούς του μίσους… Μερικά δειλά βήματα προς την  εξιλέωση και την αποκατάσταση της μνήμης του ίσως συμβαίνουν κατά τα τελευταία χρόνια. Ξεχωρίζω από το παρελθόν τις αναφορές των αείμνηστων  Κλέοντος Παράσχου και Δημητρίου Ευρυγένη,  του αξέχαστου Γιώργου Ιωάννου σε ένα συγκινητικό για την τόλμη του και την ευθύτητα κείμενο που δημοσίευσε, το βιβλίο-ανθολόγησης και κριτικής αποτίμησης από τον ποιητή Στέφανο  Μπεκατώρο όπως και την θαυμάσια και μη …αγιοποιητική αναφορά του συγκαιρινού μας Βασίλη Καραποστόλη. Σε μια τέτοια προσπάθεια και τροχιά θα τοποθετούσα και  το βιβλίο που παρουσιάζεται σήμερα.

Η ιστορικός κ. Ανδρονίκη Χρυσάφη "στο βήμα".

Ο εύστοχος τίτλος στο βιβλίο που συνέγραψε η κ. Μίτση Πικραμένου προκύπτει από μια αυτούσια φράση του Ίωνα, γραμμένη στο ημερολόγιο της εξορίας στην Κορσική με ημερομηνία 4 Γενάρη 1919:

«Σήμερα περπατώντας στο δρόμο του Σαλάριου αισθανόμουν πως δεν είναι απίθανο να πεθάνω και στην Κορσική, εξόριστος. Είμαι πάντα έτοιμος να πεθάνω. Δεν έκαμα στη ζωή ό,τι ήθελα μα τόσο μπόρεσα.».

Το βιβλίο αυτό έρχεται οπωσδήποτε να συμπληρώσει ένα κενό καθώς καμιά παρόμοια σε ύφος, βηματισμό ή παρατιθέμενες λεπτομέρειες βιογραφία του Δραγούμη δεν έχει υπάρξει μέχρι σήμερα. Η συγγραφέας έχει πρωτύτερα μελετήσει πλήθος  ιστορικών αρχείων, κάνοντας συστηματική και σοβαρή έρευνα, λειτουργώντας ίσως υπό το άγχος κάποιου προσωπικού  χρέους ή «στοιχήματος». Απολύτως κυριολεκτώντας θα έλεγα πως  η συγγραφέας, κατάφερε να εκπονήσει σε εκδοτικό χρόνο-ρεκόρ  (από το 2012 ως το τέλος του 2013) τρεις πολυσέλιδες, με παρεμφερές ύφος και δομή, «αυτοβιογραφίες»: αυτές της Πηνελόπης Δέλτα, του Παύλου Μελά και του Ίωνα Δραγούμη. Θα μπορούσε να υποθέσει  κανείς πως μια τέτοια διεκπεραίωση αποκαλύπτει βιασύνη και  προχειρότητα. Όμως κάθε άλλο: Η  μακροχρόνια επαγγελματική (υπαλληλική) απασχόληση της Μ.Π. στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, ο διαθέσιμος πλούσιος βιβλιογραφικός και αρχειακός πλούτος (επιστολές, ημερολόγια κλπ), γύρω από τα πρόσωπα που αποτέλεσαν το αντικείμενο της έρευνάς της, αλλά και η εξαιρετική άνεσή της στην τέχνη της γραφής, μας επιτρέπουν να αντιληφθούμε  πως τα βιβλία αυτά μάλλον είχαν δημιουργηθεί από καιρό κι ότι απλώς περίμεναν να  «καθαρογραφούν» και να τυπωθούν κατά τη δεδομένη χρονική στιγμή. Θα ’πρεπε φυσικά να ανακαλυφθεί κι ο πρόθυμος εκδότης (γιατί ποιός θα νοιάζονταν τώρα για Δραγούμηδες και τα συναφή, μέσα στην ταραγμένη και απέλπιδα περίοδο που ζούμε και θα ’χε μάλιστα και την τόλμη να χαραμίσει χρήματα για «χαμένες» υποθέσεις;).

Κι όμως:  οι εκδότες βρέθηκαν και τα βιβλία εκδόθηκαν.

Αξίζει να σημειωθεί ότι και τα τρία αυτά βιβλία είναι γραμμένα σε πρώτο πρόσωπο με μορφή αυτοβιογραφίας/απομνημονευμάτων  -που μάλιστα γράφονται  …μετά το θάνατο των ιστορικών προσώπων που μας αφηγούνται τη ζωή τους- με εκλαϊκευμένο και εύληπτο τρόπο. Η «εκλαΐκευση» αυτή καθόλου δεν θα πρέπει να υποτιμηθεί, αφού εδώ φανερώνει πείρα χειρισμού της γραφίδας, σοφή διευθέτηση του υλικού κι αποτελεί επιλογή εξ υπαρχής. Τα βιβλία της Μ.Π.  μπορεί ν’ απευθύνονται στο ευρύ κοινό, ωστόσο μέσα τους αναπνέουν η ιδεαλιστική άποψη για τη ζωή, ο ρομαντισμός μαζί με τον ρεαλισμό, η βάσανος της ποιότητας του κειμένου, η καθαρή ματιά, η γνώση, ο ερευνητικός μόχθος και ο αποτελεσματικός χειρισμός ενός μεγάλου όγκου στοιχείων. Εδώ, εκτός από τις ιδιότητες του συγγραφέα, ευνοϊκά συνέβαλλε κι ο πλούτος των αυτοβιογραφικών στοιχείων  που κατέλειπαν τα παραπάνω πρόσωπα, είτε με τα  ημερολόγιά τους (που συστηματικά κρατούσαν ο Ίων Δραγούμης και η Πηνελόπη Δέλτα κι έχουν τα πιο πολλά στο παρελθόν  κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις «Ερμής»),  είτε με τις επιστολές τους (όπως αυτές που απέστειλε ο Παύλος Μελάς προς την σύζυγό του Ναταλία Δραγούμη ως τις τελευταίες μέρες της ζωής του).

Κοινή μοίρα και ισχυροί δεσμοί ενώνουν τα παραπάνω πρόσωπα:

Δεν πέθανε κανείς τους από φυσικό θάνατο. Οι δυο άνδρες πέθαναν με βίαιο τρόπο-δολοφονημένοι ή δε Πηνελόπη Δέλτα αυτοχειριάστηκε με δηλητήριο κατά τη μέρα εισβολής των Γερμανών στην Αθήνα το 1941.

Η αδικαίωτη και νεφελώδης ερωτική σχέση του Ίωνα και της Πηνελόπης είναι σε όλους γνωστή. Η Πηνελόπη Δέλτα αποφασίζει και γράφει μόνον μετά το 1910 βιβλία που μάλιστα έχουν κυρίως ως ιστορικό φόντο την περίοδο του «Μακεδονικού Αγώνα» και το Βυζάντιο μια  θεματογραφία που της ενέπνευσαν οπωσδήποτε ο Δραγούμης -με τα βιβλία, τις διηγήσεις και τα ημερολόγιά του στα οποία συχνά εντρυφούσε η Πηνελόπη- και η θυσία του Παύλου Μελά.

Ο  Ίων νιώθει συχνά ενοχή για τον χαμό του Παύλου Μελά.

Κάθε βιογράφος ή ερευνητής μελετώντας μεμονωμένα κάποιον από αυτούς μοιραία συναντά στοιχεία  και για τους υπόλοιπους.

Διαβάζοντας το βιβλίο της Μ.Π. για τον Ίωνα Δραγούμη δεν νιώθουμε να μας προκύπτει κανένα αφηγηματικό κενό ή κάποια σημαντική ιστορική παράλειψη ως προς τον (αυτο-) βιογραφούμενο. Το κείμενο μπορεί με ευκολία να μεταπηδά στον ζωντανό και γνήσιο ημερολογιακό λόγο-καθώς συχνά η συγγραφέας παραθέτει αποσπάσματα των ημερολογίων του Ίωνα, αλλά και  της Πηνελόπης Δέλτα-  δίχως να χάνει το κείμενο σε ρυθμό ή ομοιογένεια ύφους.

Το εγχείρημα κρίνεται ως  απολύτως επιτυχές. Τελειώνοντας αυτό το βιβλίο είναι κανείς σε θέση να πει πως «γνωρίζει πια αρκετά καλά τον Ίωνα Δραγούμη». Έναν ήρωα με όλες τις αδυναμίες του, τις μοιραίες αμφιταλαντεύσεις, τις αντιφάσεις, την ερωτική του ορμή, την ανδρεία, την ιλιγγιώδη και δαιδαλώδη του σκέψη, την αγωνία  και το μεγαλείο του. Το συνολικό -τόσο το ιστορικό όσο και το λογοτεχνικό- πλαίσιο της «αυτοβιογραφίας» εξυπηρετούνται κανονικότατα. 

Η κ. Μήτση Πικραμένου όρθια σε συνομιλία με το κοινό.

Κάποιες επί μέρους μονάχα ενστάσεις, παρατηρήσεις ή επισημάνσεις ας μου επιτραπεί να παραθέσω πιο κάτω:

-Υπάρχει μια μεγάλης έκτασης  αναφορά στα οικονομικά της οικογένειας Δραγούμη που διατυπώνεται με κάπως αφύσικο τρόπο, αφού αυτά τα σχολιάζει ένα  παιδί -το παιδί Ίων- και αναφέρεται με λεπτομέρειες στα χρέη, τα κληρονομικά της οικογένειας, τις αγοραπωλησίες ακινήτων κλπ. Αυτό από τη μια καταλαμβάνει χρήσιμο χώρο στο κείμενο κι από τη άλλη ίσως «ψευτίζει» το αφηγηματικό πλαίσιο. Από την άλλη όμως ξεκαθαρίζει με αποστομωτικό τρόπο την λάθος εντύπωση που επικρατεί πως τάχα οι Δραγούμηδες υπήρξαν πολύ ευκατάστατοι αστοί και πως ο ίδιος ο Ίων έζησε μέσα στα πούπουλα και αργότερα σαν δανδής. [Συνέβαινε το ακριβώς αντίθετο: ο Ίων δεν είχε άνεση  χρημάτων και δεν έζησε πολυτελή ζωή].

- Το τμήμα του κειμένου που αναφέρεται στην αρθρογραφία του Ίωνα γύρω από τη …σπογγαλιεία (σελ. 107-109) θα μπορούσε απλούστατα να λείπει! Δείχνει όμως τις ανησυχίες του για τα κοινωνικο-οικονομικά θέματα και τις ιδιαιτερότητες των κλειστών κοινωνιών.

-Υπάρχει ένα ολόκληρο κεφάλαιο της περιόδου της Αλεξάνδρειας με το τίτλο «Ο Ελευθεροτεκτονισμός»  το οποίο απαίτησε έκταση 11 σελίδων (200-210). Σ’ αυτό γίνεται μνεία της μύησης του Ι.Δ. στον τεκτονισμό και στην σχεδόν ταυτόχρονη παραίτησή του. Παρατίθεται αυτούσιο ολόκληρο το σχετικό κομμάτι από το ανέκδοτο ημερολόγιο του Ίωνα, όπου σχολιάζεται από τον ίδιο με καυστικό, απαξιωτικό και ειρωνικό τρόπο, το καταστατικό πάνω στην «ανάλυσι του συντάγματος της Μεγάλης Ανατολής της Ελλάδος από το Ύπατον Συμβούλιον του 33». Πράγματι ο Ίων μυήθηκε στον ελευθεροτεκτονισμό στη Στοά «Μέγας Αλέξανδρος» της Αλεξάνδρειας, μέλους της «Στοάς της Μεγάλης Ανατολής της Ελλάδος». Σύμφωνα με τις εγγραφές στο ημερολόγιό του ο Ίων θεωρεί πολύ κοινότοπες, απλοϊκές και παιδαριώδεις τις ιδέες που εκφράζονται στο «Σύνταγμα» και για το λόγο αυτόν αποφασίζει να αποσυρθεί από το Τάγμα. Δεν γίνεται έκτοτε καμιά άλλη αναφορά στα ημερολόγιά του στον τεκτονισμό, γεγονός που μας επιτρέπει να εννοήσουμε πως -τουλάχιστον- μεταπίπτει σε ανενεργό κατάσταση («εν υπνώσει») και η οποία μέχρι τον θάνατό του δεν θα τροποποιηθεί. [Ο Ίων μάλιστα πέντε χρόνια μετά, κι ενώ περνά ακόμα την «εθνικιστική του περίοδο», θα αναφωνήσει σε κείμενό του το θλιβερό και ατυχές: «Κάτω οι Εβραίοι. Κάτω οι μασόνοι!»]. Στη συνέχεια υπάρχει «σιγή ασυρμάτου» και μια μονάχα φορά κι αυτό στο ημερολόγιο του αδελφού του Φιλίππου Δραγούμη [εκδόθηκε σε επιμέλεια του Μάρκου Δραγούμη σαν «Ημερολόγιο 1919-1920 …φαίνεται πως εκτύπησαν τον Ίωνα»] αναφέρεται: (…) «μου έδωσε την προ ολίγων ημερών μετάφραση για δεύτερη φορά στα γαλλικά τη διαμαρτυρία του Δούσμανη  για την έκδοσή του  που ήθελε ο Ίων να σταλεί μέσον της Στοάς των Τεκτόνων». [Ο στρατηγός Δούσμανης υπήρξε τέκτων και μέλος της Στοάς «Πυθαγόρας» στην Αθήνα].

Γίνεται θαρρώ και εδώ  -αλλά και στο βιβλίο της Μ.Π. για την Πηνελόπη Δέλτα  «Η κυρία με τα μαύρα»- τονισμός της σχέσης του Ίωνα με τον Τεκτονισμό ίσως για να ενδυναμωθεί η άποψη (και ενδεχομένως και  πεποίθηση της συγγραφέως)  ότι ο Εμμανουήλ Μπενάκης, που υπήρξε και ό ίδιος τέκτων, δεν θα συνηγορούσε ποτέ λόγω της «αλληλεγγύης»  και τους «όρκους αδελφοσύνης» στην εκτέλεση του Ίωνα. Αυτό είναι μάλλον απλοϊκό διότι ο γέροντας Μπενάκης ήταν αρκετά εμπαθής άνθρωπος και ενδεχομένως κατά την στιγμή εκείνη μέτρησαν άλλα πράγματα πιο πολύ.

Υπάρχει σοβαρή συνηγορία στο ότι o Μπενάκης μαζί με τον ραδιούργο αντιπρόεδρο της κυβέρνησης Εμμ. Ρέπουλη, άλλοτε συνοδοιπόρο στην «ομάδα των Ιαπώνων» με τον  Στέφανο  Δραγούμη,   αποφάσισαν και έδωσαν την εντολή της εκτέλεσης στο σώμα του Γύπαρη… -Ο Ρέπουλης μάλιστα είχε νωρίτερα διατάξει «να …συλληφθούν και να φυλακισθούν όλοι οι απειλούμενοι αντιβενιζελικοί για να προστατευθούν από πράξεις αντιποίνων των βενιζελικών». Αξίζει επίσης να σημειωθεί πως ο Βενιζέλος για 24ώρες φερόταν να έχει δολοφονηθεί και μονάχα  το επόμενο πρωί από την απόπειρα διαδόθηκε πως είναι ζωντανός, ενώ εκείνος έφερε απλώς ένα επιπόλαιο μικρής έκτασης τραύμα στο βραχίονα ως αποτέλεσμα της ανόητης ενέργειας των φανατικών φιλοβασιλικών αξιωματικών στο σταθμό της Λυών. Το αποτέλεσμα ήταν ν’ αρχίσουν από τη μια οι …«δοξολογίες στις εκκλησίες απανταχού της χώρας υπέρ διασώσεως της ζωής του Εθνάρχου»  χωρίς ταυτόχρονα να πάψουν οι εκτεταμένοι βανδαλισμοί και βιαιοπραγίες εναντίον των λογής «φιλοβασιλικών» στόχων [ έκτροπα δηλαδή που είχαν ξεκινήσει την προτεραία] και δεν εφείσθησαν μήτε ζωές….

-Δεν συνάντησα πουθενά τον ανθρώπινο σπαραγμό ή θρήνο της -άχρι θανάτου ερωτευμένης και πολυγραφότατης Πηνελόπης Δέλτα- για τον μαρτυρικό θάνατο του «αγαπημένου της». Προσωπικά, ούτε στο βιβλίο της κ. Πικραμένου, ούτε σε κανένα απόσπασμα ημερολογίου της Δέλτα ή άλλο αρχειακό υλικό  που την αφορά δεν έχω συναντήσει μέχρι σήμερα κάτι που να ανατρέπει αυτήν μου την εντύπωση. 

     Έχω υπόψη μου κάποια φωτογραφία, τραβηγμένη λίγες μέρες μετά την εκτέλεση, «στο σπίτι των Μπενάκηδων». Ο φίλος της οικογένειας Βενιζέλος, που έχει επιστρέψει μετά τη σύντομη ανάρρωσή του, στέκεται  ψηλά στη σκάλα που οδηγεί στο σπίτι, χαμογελά με το τραυματισμένο του χέρι σε επίδεσμο. Το επιδεικνύει σαν τρόπαιο. Ο Μπενάκης δίπλα του σοβαρός μαζί με κάποιους άλλους  και στο βάθος η Πηνελόπη μαυροντυμένη ατενίζει κάπου αλλού. Προς ένα ανύπαρκτο μέρος…

     Για τον αδικοχαμένο «αγαπημένο της» πράγματι επέδειξε παντού και πάντα δημόσια υποδειγματική «σιωπή»!

Ίσως δεν είναι τυχαίο το ότι αυτή ήταν και η μοναδική λέξη που θέλησε να γραφεί στον τάφο της…

-Έχω επίσης την αίσθηση πως αφήνεται στο βιβλίο να φανεί ότι υπερισχύει σε σπουδαιότητα η σχέση του Ίωνα με την Πηνελόπη Δέλτα, φέρνοντας σε ελάσσονα τροχιά εκείνην με την Μαρίκα Κοτοπούλη. Η καθαρή αλήθεια όμως είναι πως ο έρωτας με την Πηνελόπη έμεινε ανολοκλήρωτος, ενώ αυτός με την Κοτοπούλη ήταν δυνατός και σε ζωηρή ισχύ μέχρι το θάνατο του Ίωνα. Ο ίδιος τόνιζε επανειλημμένα πως ο έρωτάς του αυτός ήταν μοναδικός. Επίσης η Κοτοπούλη -αυτή που η Πηνελόπη Δέλτα στα ημερολόγιά της με φθόνο την αναφέρει σαν «εκείνη που τρώει τους κεφτέδες»- δεν ήταν μέγεθος που το αντιπαρέρχεται κανείς με ευκολία. Η πορεία της στο ελληνικό Θέατρο έχει καταγραφεί σε χρυσές δέλτους.  Στα 17 της ανέβασε -πρώτη αυτή!!!- κείμενο της αρχαίας τραγωδίας στη Δημοτική γλώσσα. Ήταν φτασμένη ηθοποιός όταν γνώρισε τον Ίωνα. Ήδη από το 1910 (αυτή τότε ήταν είκοσι χρονών) χαρακτηρίζονταν ως εμβληματικές οι ερμηνείες της στην αρχαία Τραγωδία, ενώ στην πορεία της ζωής της οι ρόλοι της σε ρεπερτόριο του παγκόσμιου Θεάτρου έκαναν πολλούς να θέλουν να μαθητεύσουν δίπλα της. Η Πηνελόπη Δέλτα φαίνεται πως άρχισε να γίνεται «κανονική συγγραφέας» πέντε χρόνια μετά τη γνωριμία της με τον Ίωνα.

- Ίσως στο βιβλίο δεν δίνεται, στο βαθμό και στην έκταση που θα όφειλε, η αδιάκοπη μάχη των ιδεών στον Ίωνα μέχρι το τέλος κι ούτε επίσης οι ουσιαστικές και καθοριστικές διαφωνίες του Ίωνα προς τον Βενιζελισμό που τον έφεραν στην άλλη όχθη.

-Η περίοδος της εξορίας στην Κορσική και τη Σκόπελο δίνονται σε συντομία και υποδορίως  και ίσως σαν ανώδυνες  περίοδοι ανάπαυλας και ευκαιρίας για λυτρωτικές ερωτικές συνευρέσεις του Ίωνα με εκλεκτούς εκπροσώπους του ωραίου φύλου. Κι όμως, οι σκληρότατες, βασανιστικές και εξευτελιστικές για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια αυτές περίοδοι του «εκτοπισμού» (ο Ίων εξορίζεται εκεί ως …δημοσιογράφος και είναι υποχρεωμένος να πληρώνει το πολυτελές ξενοδοχείο στο οποίο διαμένει σαν …κρατούμενος!!!) τσάκισαν αλλά και ωρίμασαν πολύ τον Δραγούμη και μέσα σε τρία χρόνια τον άλλαξαν πολύ. Είδε πιο καθαρά, μίσησε πιο πολύ τον δικτατορικό Βενιζέλο αλλά και διαχώρισε τη θέση του από τον φανατισμό κι από το αντιβενιζελικό κοπάδι. Όταν απελευθερώθηκε πατούσε με πιο στέρεο πόδι στην πολιτική σκηνή και μάλιστα προαλεοφόταν ως ο μέλλων ηγέτης της Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως. Μπορεί βέβαια αν είχε επιβιώσει από εκείνον τον θλιβερό Ιούλη του ’20 ο Δραγούμης να συγκαταλέγονταν δυο χρόνια μετά ως … ο «έβδομος» ανάμεσα στους «έξι» που εκτελέστηκαν στο Γουδί. Ίσως πάλι η τύχη της Μικρασιατικής περιπέτειας να ήταν αλλιώτικη εξ αιτίας του. Όμως με υποθέσεις δεν βαδίζει η ζωή. Αυτή προχωρά, δυστυχώς, με τρομερά βήματα που βουλιάζουν σε λάσπη από αλεσμένες ζωές…

Αυτό εξ άλλου επισημαίνει και ο Χορός κατά την αποφώνηση  στις «Βάκχες» του Ευριπίδη στην ωραία  μετάφραση του  Γιώργου Χειμωνά:

 Μορφές πολλές παίρνει το θεϊκό

 Άγνωστο τέλος δίνουν στα πράγματα οι Θεοί

 Εκείνα που είναι να γίνουν δεν έγιναν ποτέ

 Κι αυτά που έγιναν δεν έπρεπε να γίνουν

 Σιωπή.

 Σιωπή.

    

 Επιτρέψτε μου να κλείσω με μια δήλωση, παραίνεση κι ευχή:

      Από τα Φύλλα ημερολογίου του Ίωνα Δραγούμη, που τυπώθηκαν από τις εκδόσεις «Ερμής», κάτω από το φάσμα (επιεικώς αφανών) σκοπιμοτήτων έχουν κυκλοφορήσει μέχρι σήμερα οι τόμοι Πρώτος, Τέταρτος, Πέμπτος και Έκτος (από τους οποίους τον μεν Τέταρτο έχουν επιμεληθεί και σχολιάσει οι Θάνος Βερέμης και Γιάννης Κολιόπουλος ενώ τους υπόλοιπους ο πρέσβης επί τιμή Θ. Σωτηρόπουλος). Όμως ο Δεύτερος και ο Τρίτος (που καλύπτουν το διάστημα 1902-1908 και αριθμούν ο μεν Δεύτερος σελίδες 373 και ο δε Τρίτος 285) αν και σελιδοποιημένοι -έτοιμοι για εκτύπωση εδώ-  και δυο δεκαετίες παραμένουν χωρίς σχολιασμό και ανέκδοτοι. Ελπίζουμε πως θα βρεθεί κάποια λύση, μιας και ο συγκεκριμένος εκδοτικός οίκος έχει προ πολλού βάλει λουκέτο. Ακόμα λοιπον και χωρίς κριτικό σχολιασμό τα ημερολόγια πρέπει να δοθούν στο αναγνωστικό κοινό καθώς αποτελούν πολύ σημαντικά κείμενα. 

Επ’ αυτού σωτήρια θα απέβαινε ίσως η μέριμνα πια της Ε.Μ.Σ. ή του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα (του καθενός ξεχωριστά ή και των δυο μαζί)  να αναλάβουν αμέσως την προώθηση της έκδοσής τους. Το βιβλίο αυτό της κ. Πικραμένου ας σταθεί η αφορμή για την δικαίωση και την προβολή της πλήρους εικόνας του Ίωνα Δραγούμη έστω ...κάπως ετεροχρονισμένα με καθυστέρηση ενός αιώνα!

    Σας ευχαριστώ για την στωϊκή υπομονή σας απέναντι στη φλυαρία μου!

                                                                    ΝΩΝΤΑΣ ΤΣΙΓΚΑΣ 

 Oι φωτογραφίες απο την εκδήλωση στο Μουσείο Μακεδονικου Αγώνα που παρατίθενται  είναι του Γιάννη Πικραμένου.