Υπογραφή πρωτοκόλλων παράδοσης της Θεσσαλονίκης στον ελληνικό Στρατό το πρωί της 27ης Οκτωβρίου 1912. Πίνακας του γεννημένου στη Θεσσαλονίκη Κενάν Μεσαρέ αξιωματικού του Οθωμανικού στρατού με χρέη γραμματέως κατά την υπογραφή των πρωτοκόλλων παράδοσης της Θεσσαλονίκης, γιου του Ταχσίν Πασά. Απεικονίζονται οι: Δούσμανης, Μεταξάς, Ταχσίν, Σεφίκ Πασάς και ο σύμβουλος πολιτικών υποθέσεων του Ταχσίν Καραμπιμπέρης.
Ὁ Χασάν Ταχσίν στίς 27 τοῦ Ὀχτώβρη πρωί συζητοῦσε ἑλληνικά μ’ ἕνα δεκανέα τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ γιά τούς ὅρους γιά τήν παράδοση τῆς Θεσσαλονίκης. Καί ὁ δεκανέας ἤμουν ἐγώ, καί μιλοῦσα σταθερά στόν Τοῦρκο ἀρχιστράτηγο λέγοντάς του πώς οἱ ἀπαιτήσεις του εἶναι ἀστήριχτες καί ἔπρεπε τέλος πάντων νά ὑπογράψει τό χαρτί ὅπως τοῦ τό εἶχα διορθώσει. Ἄν δέν ἦταν ἐκεῖ καί ὁ Δούσμανης συνταγματάρχης τοῦ Ἐπιτελείου τοῦ Διαδόχου πού φοβοῦνταν νά παρατραβήξει τό σκοινί, θά τά εἶχε παραδεχτεῖ ὅλα ὅσα ἔλεγα, ὁ Χασᾶν Ταχσίν. Μιά στιγμή μοῦ εἶπε γυρίζοντας πρός τό Δούσμανη ─ «Μά παιδί μου, ἐσύ δέν εἶσαι στρατιωτικός, δέν καταλαβαίνεις ἀπ’ αὐτά τά πράματα» Καί τοῦ ἀποκρίθηκα· «Μπορεῖ νά μήν τά καταλαβαίνω, μά ἔτσι εἶναι. Ἔπειτα δέν εἶναι καί τόσο δύσκολα πού νά μήν τά καταλαβαίνω.»
Ἦταν στενοχωρημένος ὁ κακόμοιρος, καί φαινόταν σά νά ἐπέμενε ὄχι γιατί τό ἤθελε παρά γιά τά μάτια, γιατί ἦταν μπροστά κ’ ἕνας Τοῦρκος γραμματέας πού ἔγραφε τούρκικα ὅσα ἐλέγαμε γαλλικά. Ἐγώ λυπόμουν τόν Τοῦρκο πού ἦταν ταπεινωμένος ἀλλά καί ἤθελα μιά φορά καί ’γώ στή ζωή μου νά ξεσκάσω γιά τίς τόσες ταπείνωσες πού ἔπαθε τό ἔθνος μου ἀπό τούς Τούρκους. Ἦταν εὐχάριστη στιγμή ἐκείνη πού ἐγώ (ὁ Ρωμιός) ὑπαγόρευα τούς ὅρους τῶν συμφωνιῶν μας μέ τόν Τοῦρκο.
Ίωνος Δραγούμη, Τα κρυμμένα ημερολόγια
Η άμεση εμπλοκή του Ίωνος Δραγούμη στη διαδικασία σύνταξης των πρωτοκόλλων παράδοσης της πόλης της Θεσσαλονίκης, δεν αναδεικνύεται ιδιαίτερα από τους σύγχρονους ιστοριογράφους. Η πλέον επικρατούσα εκδοχή είναι ότι τις διαπραγματεύσεις για την παράδοση με τον αρχιστράτηγο Χασάν Ταχσίν Πασά έκαναν οι ανώτεροι αξιωματικοί του μηχανικού αντισυνταγματάρχης Βίκτωρ Δούσμανης και λοχαγός Ιωάννης Μεταξάς, οι οποίοι και υπέγραψαν το σχετικό πρωτόκολλο. Μας γίνεται επίσης γνωστό πως ο υπασπιστής του Ταχσίν Πασά (κάποτε αυτός είναι «ανώνυμος» ενώ κάποτε φέρει το όνομα του λοχαγού Κενάν Μεσσαρέ, γιου του Ταχσίν Πασά) είναι πάντοτε παρών και συντάσσει το πρωτόκολλο μάλλον στα γαλλικά, σύμφωνα και με δική του μετέπειτα δήλωση. Ο Ίων Δραγούμης εδώ αναφέρει και έναν Τούρκο γραμματέα που συντάσσει στα τουρκικά το πρωτόκολλο (συμπίπτει άραγε αυτό το πρόσωπο με τον υπασπιστή Κενάν Μεσσαρέ;). Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η αναφορά που κάνει ο Φίλιππος Δραγούμης (στοιχείο από τον Φακ. 60 του αρχείου Ι.Δ. στην ΑΣΚΣΑ: «Αντίγραφα εισαγωγών από τα ημερολόγια του Ι.Δ. και άλλων κειμένων και δημοσιευμάτων»):
Τό πρωτόκολλο τοῦτο εἶναι γραμμένο γαλλικά μέ τό χέρι τοῦ Ἴωνος.
Η 1η σελίδα του συμπληρωματικού πρωτοκόλλου παράδοσης της Θεσσαλονίκης (πολιτικοί, οικονομικοί όροι) γραμμένη από το χέρι του Ίωνος Δραγούμη και με διορθώσεις της τελευταίος στιγμής που επιβλήθηκε να γίνουν.
Όμως, στο βιβλίο των Βασ. Νικόλτσιου και Βασ. Γούναρη Από το Σαραντάπορο στη Θεσσαλονίκη. Η ελληνοτουρκική αναμέτρηση του 1912 μέσα από τις αναμνήσεις του Στρατηγού Χασάν Ταχσίν Πασά (Gallery Collectors, 2002), στη σελ. 75 παρατίθεται φωτοαντίγραφο του πρωτοκόλλου παράδοσης της Θεσσαλονίκης. Στη λεζάντα της εικόνας αναφέρεται:
[...] ιδιόχειρο του Κενάν Μεσσαρέ.
Στις ημερολογιακές αναφορές του Ιωάννη Μεταξά η παρουσία του Ίωνος Δραγούμη, τόσο κατά τις διαπραγματεύσεις της συνθηκολόγησης όσο και κατά την υπογραφή του πρωτοκόλλου παράδοσης της Θεσσαλονίκης, έχει πλήρως αποσιωπηθεί:
Θεσσαλονίκη 29 Ὀκτωβρίου 1912.
[…] Τό βράδυ ἦλθαν εἰς τό Στρατηγεῖον Τοῦρκοι ἀπεσταλμένοι προτείνοντες τήν παράδοσιν τοῦ στρατοῦ καί τῆς πόλεως.
Ὁ Διάδοχος ἀνέθεσεν εἰς τόν Δούσμανην καί εἰς ἐμέ νά διαπραγματευθῶμεν. Τούς ἐζητήσαμεν καί τό Καραμπουρνοῦ. Δέν ἐδέχθησαν, καί τήν ἄλλην ἡμέραν ἐκινήσαμεν πρός μάχην. Εἶχα κάμει τήν διαταγήν τῆς μάχης, καί τό ἀπόγευμα τῆς 26 ἦσαν κυκλωμένοι.
Προτοῦ ὅμως ἀρχίσῃ τό πῦρ, ἔστειλαν πάλιν ἀπεσταλμένους καί ἐδέχθησαν ὅλους τούς ὅρους μας.
Μετέβημεν νύκτα ὁ Δούσμανης καί ἐγώ εἰς Θεσσαλονίκην καί διεπραγματεύθημεν μέ τόν Τοῦρκον ἀρχιστράτηγον τήν παράδοσιν τοῦ στρατοῦ του, τῆς πόλεως καί τοῦ Καραμπουρνοῦ, καί ὑπεγράψαμεν τό πρωτόκολλον. Συγκινητική στιγμή!
Ἐγυρίσαμεν ἀμέσως νύκτα.
Τήν ἄλλην ἡμέραν εἰσήλθαμεν πάλιν εἰς τήν Θεσσαλονίκην οἱ δυό μας καί ἀπετελειώσαμεν τήν παράδοσιν.
Το ἀπόγευμα τῆς 27 εἰσηγάγαμεν τόν στρατόν. Τό δέ πρωΐ τῆς 28 εἰσῆλθεν ὁ Διάδοχος, ἡμεῖς μαζύ του, καί ἀπό ὀπίσω ἡ 1η Μεραρχία.
Ἐχάλασεν ὁ κόσμος!
Η 2η σελίδα του συμπληρωματικού πρωτοκόλλου παράδοσης της Θεσσαλονίκης γραμμένη από το χέρι του Ίωνος Δραγούμη.
Άλλη όμως εκδοχή μάς προσφέρει (στο βιβλίο του Ἀπομνημονεύματα/Ἱστορικαί σελίδες τὰς ὁποίας ἔζησα, εκδοτικός οίκος Πέτρου Δημητράκου, 1946) ο τότε υπαρχηγός του Γενικού Επιτελείου, αντισυνταγματάρχης του μηχανικού Βίκτωρ Δούσμανης, του οποίου την υπογραφή, μαζί με αυτές του Μεταξά και του Ταχσίν Πασά, φέρουν και τα δύο πρωτόκολλα («κύριο» και «συμπληρωματικό») παράδοσης της Θεσσαλονίκης:
Πράγματι περί την ἑσπέραν τῆς 25ης Ὀκτωβρίου μᾶς ἀνηγγέλθη ὅτι πρόκειται νά ἔλθωσιν οἱ ἀπεσταλμένοι τοῦ [sic] Ταξίμ.
Ὁ Διάδοχος ἀνέθεσεν εἰς ἐμέ τήν διεξαγωγήν τῶν διαπραγματεύσεων· ἄλλως τε ἡ διεξαγωγή αὐτῶν δέν ἀπῂτει καί οὐδεμίαν διπλωματικήν ἱκανότητα, διότι ὁ Διάδοχος ἀναθέτων μοι τάς διαπραγματεύσεις, μοῦ εἶπε: «Νά ζητήσῃς παράδοσιν ἄνευ ὅρων». Στη συνέχεια ο Δούσμανης διεξέρχεται σε λίγες γραμμές τις άκαρπες αρχικά συζητήσεις στο Τοψίν με δυο απεσταλμένους του «Ταξίμ» (ο Δούσμανης επιμένει να αναφέρει με αυτό το όνομα παντού στο κείμενό του τον Ταχσίν), τον στρατηγό φρούραρχο της Θεσσαλονίκης και κάποιον «φεσοφόρο» ελληνικής καταγωγής, Καραπιπέρη «επικαλούμενον» (ο μεν πρώτος ήταν ο στρατηγός Σεφίκ Πασάς, ο δε «ελληνικής καταγωγής» συνοδός του ο διευθυντής των πολιτικών υποθέσεων Καραμπιπέρης). Οι όροι και οι παλινωδίες του «Ταξίμ» κατά τον Δούσμανη δεν επέτρεπαν την υπογραφή του πρωτοκόλλου. Όμως, έπειτα από μια δεύτερη επαναπροσέγγιση, που κατέληξε κι αυτή σε αποτυχία, ο διάδοχος τον καλεί και πάλι:
[…] μέ διέταξε ὅτι ἔπρεπε ἀμέσως νά μεταβῶ εἰς συνάντησιν τοῦ Τούρκου στρατηγοῦ, εὑρισκομένου, κατά τό λέγειν τοῦ κήρυκος λοχαγού τῆς χωροφυλακῆς, εἰς Δαούτ-μπαλί [το σημερινό Ωραιόκαστρο]. Ἱππεύσας ἀμέσως παρέλαβον ἕνα ἀξιωματικόν τοῦ Ἐπιτελείου, τόν Ἰωάν. Μεταξᾶν, καί δύο στρατιῶτας ἱππεῖς ὡς συνοδείαν καί ἀφέθην νά ὁδηγηθῶ ὑπό τοῦ Τούρκου κήρυκος πρός τό Δαούτ-μπαλί. Καθ’ ὁδόν εἰς τήν μικράν μου συνοδείαν προσεκολλήθησαν καί δύο ἐθελονταί συνοδοί, ὁ ὑπολοχαγός τοῦ πεζικοῦ Γεωργίου Δ. καί ὁ ἐκλεκτός ἱππεύς Μπαλτατζῆς Μ., οἵτινες φαίνεται ὅτι ἐσκέφθησαν ὅτι ἡ συνοδεία μου ἦτο ἀνεπαρκής καί ἐξ ἰδίας των πρωτοβουλίας προσεκολλήθησαν.
Στη συνέχεια ο Δούσμανης διηγείται ότι ο «Ταξίμ» Πασάς δεν βρισκόταν στο στρατόπεδο αλλά είχε ήδη αναχωρήσει προς… Θεσσαλονίκη! Αναχωρεί λοιπόν και ο ίδιος με τη συνοδεία του προς τα εκεί, προκειμένου να τον συναντήσει.
Ὁ Ταξίμ πασᾶς πολύ στενοχωρημένος, ἀλλ’ οὐχί τεταραγμένος, μέ παρεκάλεσε νά καθήσω ἐγώ καί οἱ δύο ἀξιωματικοί μου. Ἅμα ἐκαθήσαμεν, τῷ εἶπον ὅτι ἡ παράδοσις θά γίνῃ ἄνευ ὅρων καί ὅτι ἄν ἤθελε ἠδύνατο νά διατάξῃ ἀξιωματικόν τινα τοῦ Ἐπιτελείου του ἵνα μετά τοῦ ἰδικοῦ μου ἀξιωματικοῦ [Ι. Μεταξά;] καταρτίσῃ τήν σχετικήν σύμβασιν. Τοῦτο καί ἐγένετο. Καί ἐνῶ αὐτοί οἱ δύο εἰργάζοντο, ἐγώ συνωμίλουν μετά τοῦ Ταξίμ πασᾶ καί μετά τινας ἀμοιβαίας τυπικάς φιλοφρονήσεις τῆς περιστάσεως τῷ λέγω ἑλληνιστί, διότι ὁ Ταξίμ πασᾶς ἀπεκάλυψα ὅτι ἐγνώριζε τήν Ἑλληνικήν […]
Και συνεχίζει με μία σύντομη στιχομυθία ανάμεσά τους.
Ἡ σύνταξις τῆς συμβάσεως καί ἡ ὑπογραφή αὐτῆς ἐπεραιώθη περί τήν 1.30' μετά μεσονύκτιον, ἐσυμφωνήσαμεν ὅμως νά θέσωμεν ὡς ἡμερομηνίαν τήν τῆς 26 Ὀκτωβρίου, διότι ἐξ ὑπαιτιότητος τῶν Τούρκων ἐβραδύναμεν νά συναντηθῶμεν καί ν᾽ἀρχίσωμεν τήν συζήτησιν καί τήν σύνταξιν αὐτῆς.
Ακολουθούν οι αναφορές του στα σχετικά με την υπογραφή του«συμπληρωματικού» πρωτοκόλλου:
Ὁ Διάδοχος ἐκοιμᾶτο, τόν ἀφύπνισα καί μοί εἶπε: «Σ’ ἀνέμενα μέ ἀνυπομονησίαν καί ἀνησυχίαν εἰς τόν μύλον· ὅταν ὅμως εἶδον ὅτι ἐβράδυνες, ἐννόησα ὅτι κάποια ἀστήριχτες καί ἔπρεπε τέλος πάντων νά ὑπογράψει το δυσκολία θά εἶχες καί ἦλθα ἐδῶ». Τῷ διηγήθην λεπτομερῶς τά εἰς Δαούτ-μπαλί συμβάντα, τήν ἀπόφασίν μου νά μεταβῶ εἰς Θεσσαλονίκην καί τά τῆς μετά τοῦ Ταξίμ πασᾶ συνεντεύξεως καί τῷ προσέθεσα ὅτι, ἐπειδή ἦτο ἀργά καί ἐπειγόμην νά ἔλθω εἰς ἐπικοινωνίαν μετ’ αὐτοῦ, ὅπως τῷ ἀνακοινώσω τά τῆς παραδόσεως, δέν εἴχομεν τόν καιρόν νά συντάξωμεν τήν συμπληρωματικήν σύμβασιν τήν μέλλουσαν νά περιλάβῃ τούς πολιτικούς, οὕτως εἶπεῖν, ὅρους καί ὅτι ἦτο ἀνάγκη νά ἐπανέλθω εἰς Θεσσαλονίκην ἀμέσως, διότι εἶχον δώσει ὥραν συναντήσεως μετά τοῦ Ταξίμ πασᾶ τήν 9 πρωϊνήν. Μοί ἔδωσε τήν ἐξουσιοδότησιν νά ἀναχωρήσω καί μοί εἶπε νά παραλάβω μετ’ ἐμοῦ καί τόν δεκανέα Ἴωνα Δραγούμην, ἵνα μᾶς βοηθήσῃ διά τινα πολιτικά ζητήματα. Ἀναχωρῶν τῷ λέγω ὅτι ὁ Ταξίμ δέν ἠθέλησε νά συμπεριλάβῃ εἰς τήν παράδοσιν καί τό Καραμπουρνοῦ, διότι ἐπέμενε ὅτι αὐτό εἶναι φρούριον ἀνεξάρτητον καί δέν τό ἐκυριεύσαμεν, καί προσέθεσα ὅτι, ἐπειδή ἐπειγόμην νά τελειώσω τό ζήτημα τῆς Θεσσαλονίκης, τό αφῆκα μέ τήν πρόθεσιν νά τό διαπραγματευθῶ καί τό ἐπιτύχω σήμερον. [Βέβαια τό ζήτημα του Καραμπουρνού είχε επιλυθεί με το άρθρο 7 στο «κύριο πρωτόκολλο παράδοσης» που είχε ήδη υπογραφεί. Ίσως ο Δούσμανης να ήταν απορροφημένος από τη «συνέντευξη» στα ελληνικά με τον «Ταξίμ» και δεν παρακολούθησε τα διαμειφθέντα. Ίσως μάλιστα να μην μπήκε στον κόπο ακόμα και να διαβάσει τη «σύμβαση» που υπέγραψε κατά τις πρώτες μεταμεσονύκτιες ώρες της 26η Οκτωβρίου από κοινού με τον Μεταξά και τον «Ταξίμ» Πασά…] Ὁ Διάδοχος, ἀγνοῶ τί φοβηθείς, μοί λέγει:
«Μή ἐπιμείνῃς, τελείωνε μέ τήν Θεσσαλονίκην».
[Ο Β. Δούσμανης σημαίνει με έντονη γραφή στο βιβλίο του τη φράση αυτή.]
Δεν τῷ ἀπήντησα καί ἀνεχώρησα.
Παρακάτω, ο Βίκτωρ Δούσμανης διηγείται τη διαπραγματευτική μάχη που έδωσε προκειμένου να του παραδοθεί το Καραμπουρνού και, τέλος, να υπογραφεί το «συμπληρωματικό» πρωτόκολλο παράδοσης της Θεσσαλονίκης.
Ὅταν ἐπανῆλθον εἰς τήν Θεσσαλονίκην καί ὁ Τοῦρκος ἀξιωματικός τοῦ ἐπιτελείου μετά τοῦ Ἴωνος Δραγούμη συνεζήτουν τούς ὅρους τῆς πολιτικῆς συμβάσεως, ἐγώ ἐν ἰδιαιτέρᾳ συνομιλίᾳ ἔθεσα πρό τοῦ Ταξίμ πασᾶ το ζήτημα τοῦ Καραμπουρνοῦ, διότι ἐφρόνουν ὅτι ἦτο ἀπαραιτήτως ἀναγκαία ἡ παρ᾽ἡμῶν κατοχή αὐτοῦ […]
Τέλος, υποκύπτοντας στις σοβαρές πιέσεις που του ασκήθηκαν, ο «Ταξίμ»:
Ἐσκέφθη, εὑρῆκε τά ἐπιχειρήματά μου ἰσχυρά καί δικαιολογοῦντα τήν ἀποφασίν του και μοί παρέδωκε καί τό Καραμπουρνοῦ.
Ἐπεραίωσα τήν ἐργασίαν μου περί τήν μεσημβρίαν καί ἀπέστειλα τήν συνταχθεῖσαν σύμβασιν διά τοῦ εἰς Θεσσαλονίκην ἐλθόντος ἰλάρχου Καλλέργη [ο Ιωάννης Καλλέργης σύζυγος της αδελφής του Ίωνος Δραγούμη, Έφης, ο οποίος πέθανε στις 5 /18 Ιουλίου 1913 από χολέρα στο Χατζή Μπεϊλίκ της περιοχής της Δοϊράνης], πρός τόν Διάδοχον […]
Μελλοντική ανταμοιβή. Ο Ίων Δραγούμης και ο στρατηγός Δούσμανης στο πλοιάριο που τους οδηγεί στη εξορία στο Αιάκειο της Κορσικής το 1917 (Φωτογραφικό Αρχείο ΑΣΚΣΑ).
Όμως, στη μυθιστορηματική απόδοση και εκδοχή της υπογραφής του πρωτοκόλλου παράδοσης της Θεσσαλονίκης, ο Χρίστος Κ. Χριστοδούλου (στο βιβλίο του Οι τρεις ταφές του Χασάν Ταχσίν Πασά, εκδόσεις Επίκεντρο, 2012, σελ. 11) εμφανίζει τον Τούρκο αρχιστράτηγο Χασάν Ταχσίν Πασά να λέει: Όσο για σένα, γιε μου, έκανες καλή δουλειά μαζί με τον κ. Δραγούμη και τον Τζελάλ Μπέη στη σύνταξη του πρωτοκόλλου. Εκτός κι αν οι απεσταλμένοι του ελληνικού επιτελείου θέλουν κι άλλες διορθώσεις. Οπότε θα ξαναμπείτε στον κόπο να το ξαναγράψετε. Ενώ, επίσης και στη σελ. 15, ο Χασάν Ταχσίν, απευθυνόμενος στους επιτελικούς απεσταλμένους του Αρχιστράτηγου Διαδόχου Κωνσταντίνου (Β. Δούσμανη και Ι. Μεταξά), ξαναλέει: Από δω, αξιότιμοι κύριοι, ο γιος μου λοχαγός Κενάν. Εργάστηκε μετά του κ. Ίωνος Δραγούμη και του Τζελάλ Μπέη, του πολιτικού επιτρόπου μου, στη σύνταξη του Πρωτοκόλλου. Ελπίζω, αυτή τη φορά να κρίνετε το κείμενο πλήρες από κάθε άποψη […]
Στο ημερολόγιό του Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913, ο Φίλιππος Δραγούμης γράφει: 24 τοῦ Ὀχτώβρη […] Ὁ Ἴων ἑτοιμάζει τίς πολιτικές προκηρύξεις τοῦ Διαδόχου πρός τίς διάφορες ἐθνότητες καί προετοιμάζει τήν διοικητική ὀργάνωση, πού θά λειτουργήσει στήν Θεσσαλονίκη. Συνεννοεῖται ἀπ’ εὐθείας, μέ τό Διάδοχο, τό Δαγκλή καί τό Δούσμανη. Στις 25 τοῦ Ὀχτώβρη, πάλι, γράφει: […] Ὁ Διάδοχος, ἀφοῦ συνεννοήθηκε καί μέ τόν Ἴωνα, ἔδωκε δικούς του ὅρους, πού ἄν δέν τούς δεχτοῦν ὥς αὔριο στίς 9 ½ τό πρωί θά δώσει στό στρατό μας διαταγή νά ἐπιτεθεῖ. Ξανάφυγαν οἱ πρόξενοι γιά τή Θεσσαλονίκη […] Και στις 27 τοῦ Ὀχτώβρη: [...] Σήμερα γιά τή σύνταξη τοῦ πρωτοκόλλου θά πήγαιναν ὁ Δούσμανης κι ὁ Μεταξᾶς μέ τόν Ἴωνα. Μπήκανε στήν ἁμαξοστοιχία καί ἔφυγαν ἀμέσως.
Συντάχθηκαν δυο πρωτόκολλα παράδοσης της πόλης της Θεσσαλονίκης –και τα δυο στη γαλλική γλώσσα– και υπογράφηκαν από τα αντισυμβαλλόμενα μέρη: το «κύριο» πρωτόκολλο παράδοσης (αφορούσε τα στρατιωτικής φύσεως ζητήματα της συνθηκολόγησης), που υπογράφηκε στις 26 Οκτωβρίου, και το «συμπληρωματικό» πρωτόκολλο (αφορούσε ζητήματα διευθέτησης διοικητικών, διπλωματικών, τελωνειακών και άλλων θεμάτων), που υπογράφηκε στις 27 Οκτωβρίου. Πιθανόν να είχε συνταχθεί και υπογραφεί και ένα ανάλογο αντίγραφο στα τουρκικά. Ο Ίων Δραγούμης γράφει:
[…] ἦταν μπροστά κι ἕνας Τοῦρκος γραμματέας πού ἔγραφε τούρκικα ὅσα ἐλέγαμε γαλλικά. Εκ μέρους των Ελλήνων, τα πρωτόκολλα υπέγραψαν οι επιτελικοί αξιωματικοί Δούσμανης και Μεταξάς, ενώ από την άλλη πλευρά ο Τούρκος αρχιστράτηγος Ταχσίν Πασάς.
Ο Σταύρος Τζίμας, σε άρθρο του με τίτλο «Το εκατονταετές μυστήριο του χαμένουπρωτοκόλλου» (Καθημερινή, 24.10.2012), επιβεβαιώνει την… απώλεια του ντοκουμέντου με το οποίο επισφραγίστηκε ο μεγαλύτερος ιστορικός άθλος των Ελλήνων μετά το 1821, η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, αναφερόμενος στην εξαφάνιση του δισέλιδου πρωτότυπου χειρογράφου που ήταν γραμμένο στα ελληνικά, ενώ σημειώνει ότι διχάζονται οι γνώμες για το ποιος ήταν ο συντάκτης του πρωτοκόλλου: […] ο εγγονός του Ταχσίν πασά, που έζησε στην Ελλάδα, ανέφερε στον κ. Νικόλτσιο ότι το έγραψε στη γαλλική γλώσσα ο πατέρας του που ήταν και υπασπιστής του αρχιστρατήγου, αλλά όμως η εγγονή του Μεταξά, Ιωάννα […] υποστηρίζει μετά βεβαιότητος ότι συγγραφέας αυτού που πήραν οι Έλληνες ήταν ο παππούς της.
Σχετικά με τις δυσκολίες που αντιμετώπισε ο Ίων Δραγούμης, αναγκασμένος να φορά τη στολή του δεκανέα κατά τις συναντήσεις με τους επιτελείς του στρατού ή και τον ίδιο τον διάδοχο, ο Φίλιππος Δραγούμης αναφέρεται συχνά στο ημερολόγιό του, των Βαλκανικών Πολέμων, κατά την πορεία προς Θεσσαλονίκη:
Ἀνησυχεῖ γιά τόν κίνδυνο αὐτόν ὁ Ἴων. [Να καταλάβουν τα μέρη γύρω από τη Θεσσαλονίκη ή και την ίδια την πόλη οι Βούλγαροι.] Τό λέει σ’ ὅποιον ἀπό τούς ἀξιωματικούς μποροῦν νά τό καταλάβουν, μά ἔπρεπε νά φορεῖ πολιτικά γιά νά μπορεῖ νά πλησιάζει, ὅταν εἶναι ἀνάγκη τό Διάδοχο. Ὁ Δαγκλῆς καί ὁ Διάδοχος τοῦ εἶπαν μόλις εἶχε φτάσει, γιατί ἐφόρεσε τή στολή τοῦ δεκανέα πού δυσκολεύει τόσο τίς συνεννοήσεις. Ἀλλά τέτοια διαταγή ἔλαβε ἀπό τόν Κορομηλᾶ.
Στην
έκδοση των ημερολογίων του Ι. Μεταξά παρατίθενται τα δύο πρωτόκολλα παράδοσης
της πόλης, γραμμένα στα γαλλικά. Η λεζάντα στο πρωτόκολλο παράδοσης
υπομνηματίζει ότι: […] Εἶναι γραμμένο ἀπό τόν Ἰ. Μεταξᾶ καί ὑπογραμμένο ἀπό τόν
Τοῦρκο στρατηγό καί τούς Β. Δούσμανη καί Ἰ. Μεταξᾶ. Για το «συμπληρωματικό»
πρωτόκολλο δεν μας παρέχονται τέτοιες λεπτομέρειες. Κοιτάζοντάς το όμως,
κάποιος που έχει εντρυφήσει στα χειρόγραφα του Ίωνος Δραγούμη εύκολα
αναγνωρίζει τον γραφικό χαρακτήρα του. (Πράγμα που επισημαίνει και ο αδελφός
του Φίλιππος Δραγούμης, βλ. αμέσως πιο πάνω, υποσ. 23.) Δεν χωρεί καμιά
αμφιβολία πως ο Δραγούμης είχε διαδραματίσει σπουδαίο ρόλο στη σύνταξη του
«συμπληρωματικού» πρωτοκόλλου παράδοσης της πόλης, το οποίο μάλιστα έγραψε με
το ίδιο του το χέρι. Tα πρωτότυπα λοιπόν χειρόγραφα των δύο πρωτοκόλλων
παράδοσης της Θεσσαλονίκης στον ελληνικό στρατό («κύριο» και «συμπληρωματικό»),
«που έκαναν φτερά» κατά τον Στ. Τζίμα, αν ποτέ εντοπισθούν, θα επιβεβαιώσουν
περίτρανα την παρατήρησή μας αυτή. Ωστόσο, στα τυπωμένα ημερολόγια του Μεταξά
υπάρχουν εδώ και εξήντα χρόνια οι καλοδιατηρημένες φωτογραφικές αναπαραγωγές
τους. Άρα, δεν απομένει στον (κάθε) άπιστο Θωμά τίποτε άλλο από το να θέσει
απλώς τον δάκτυλόν του εις τον τύπον των ήλων. Το δε πεδίο για γραφολογικές
τυχόν προσεγγίσεις προφανώς παραμένει ελεύθερο (βλ. σχτκ. παρατιθέμενες εικόνες).
Απόσπασμα από το: Ίων Δραγούμης, Τα «κρυμμένα» ημερολόγια, Οκτώβριος 1912 - Αύγουστος 1913, Εισαγωγή-Επιμέλεια-Σχόλια: Νώντας Τσίγκας, Πατάκης 2021.
