Ίωνος Δραγούμη: «Το κίνημα και η καταστροφή της Σαμοθράκης κατά το 1821»* και «το λογχισμένο Ευαγγέλιο»

[...] Τρεῖς μέρες βάσταξε τό μακελειό. Ὅσοι ξέφυγαν, ἄλλοι στά βουνά ἀνέβηκαν καί κρύφτηκαν στίς σπηλιές, ἄλλοι κατεβῆκαν στή θάλασσα καί τούς γλύτωσαν τά καράβια στή Ρούμελη καί στά νησιά. Οἱ Τοῦρκοι, γυρεύοντας παντοῦ ἀνθρώπους, ἔμπαιναν στά σπίτια  καί τά ρήμαζαν. Ὅσους εὕρισκαν τούς χαλοῦσαν στόν τόπο. Στήν ἐκκλησία μπῆκαν, τύφλωσαν τούς Ἅγιους, ἅρπαξαν ὅ,τι πολύτιμο εἶχε, σύντριψαν τήν Ἅγια Τράπεζα κ’ ἕνας, μέ μια λόγχη του, τρύπησε τό Εὐαγγέλιο πέρα πέρα.

                                                                                      Ίων Δραγούμης, «Σαμοθράκη»

 

 

Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, αρ. ταυτ. 2122:  Ευαγγέλιο από τη Σαμοθράκη λογχισμένο από τους Οθωμανούς το 1821 (25x34). Το ότι αυτό έχει διασωθεί από τον Ί. Δραγούμη δεν “μνημονεύεται”.

Ὁλίγοι τινές πρόκριτοι τῆς Σαμοθράκης εἶχον μυηθεῖ εἰς τά τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας εἴτε διερχόμενοι ἐκ Κωνσταντινουπόλεως εἴτε ὑπό τοῦ Μητροπολίτου ὅστις, λέγεται ὅτι ἔγραψε καί ἐπιστολήν περί τούτου εἰς αὐτούς. Προειδοποιηθέντες λοιπόν περί τῆς ἐν ὡρισμένῳ χρόνῳ ἐγέρσεως γενικῆς ἐπαναστάσεως ἧς, ὡς διεβεβαίουν αὐτούς ἦθελον μετάσχει καί ἄπασαι αἱ νῆσοι, τόν Μάρτιον τοῦ 1821 οἱ Σαμόθρακες ἠρνήθησαν νά πληρώσουν τούς ζητημένους φόρους, δι’ ὅ ἀπεστάλη αὐτοῖς ὑπό τῶν Τούρκων ὡς μεσάζων Ἴμβριός τις Λογοθέτης ὀνόματι, εἰς ὅν ἀπήντησαν λέγοντες ὅτι «δοσίματα δέν ἔχουν νά δώσουν, μονάχα μολύβι καί μπαρούτι». 

Εὑρίσκετο ἐν Σαμοθράκῃ Σάμιός τις ἔχων ὅπλον πολεμικόν, δι’ αὐτοῦ δέ καί τῶν εὐαρίθμων ἐν τῇ νήσῳ ὑπαρχόντων ἄλλων ὅπλων προεγύμναζε Σαμόθρακας τινάς εἰς τήν σκοποβολήν. Τήν 1ην Σεπτεμβρίου τοῦ αὐτοῦ ἔτους τουρκικός στρατός ἀποτελούμενος ἐκ 1.000 ἕως 2.000 ἀνδρῶν προερχόμενος δ’ ἐκ Τενέδου ἀπεβιβάσθη εἰς τήν νοτιοδυτικήν παραλίαν τῆς νήσου εἰς θέσιν καλουμένην Μακρυλιές καί ἀνήρχετο πρός τό χωρίον, κείμενον εἰς ὕψωμα ἀμφιθεατρικῶς καί περιβαλλόμενον ὑπό βραχωδῶν κλιτύων. Μόλις ἐπλησίασε πρός τήν στενόπορον εἴσοδον τοῦ χωρίου τήν ἐπονομαζομένην Σταυρί, πυροβολισμοί τινές ἀπό τῶν δύο λόφων Βρυχοῦ καί Κούκου ἔνθεν καί ἔνθεν τῆς εἰσόδου, ἀνέκοψαν ἐπ’ ὁλίγον τήν πορείαν αὐτοῦ. 30 ἕως 35 Σαμόθρακες μετά τοῦ Σαμίου (ἤ κατ’ ἄλλους 30-40 Μακεδόνες κτίσται παρεπιδημοῦντες ἐν τῇ νήσῳ) ἦσαν οἱ πυροβολήσαντες. Ὁ Σάμιος σημαδεύσας ἐφόνευσεν τόν σημαιοφόρον τῶν Τούρκων κατά τόν δεύτερον πυροβολισμόν. Ραγέντος τοῦ ὅπλου αὐτοῦ ἐζήτησεν τό ὅπλον ἑνός τῶν συντρόφων του. Μόλις ἀντελήφθησαν τοῦτον οἱ λοιποί ἐπαναστάται φοβηθέντες ἐτράπησαν εἰς φυγήν πρός τά βουνά. 

 

Το ολοκαύτωμα της Σαμοθράκης (19th c.) by François-Auguste Vinson. Louvre Museum, Paris, France

Εἰσελάσαντες δ’ ἀνενόχλητοι οἱ Τοῦρκοι εἰς τό χωρίον ἐνέπνευσαν πανικόν εἰς τούς κατοίκους καί συλλαβόντες τῇ βοηθείᾳ Σαμόθρακός τινός Κυριάκου, ἐπονομασθέντος Τσαούση ὑπό τῶν Τούρκων. 700 ἄνδρας ἤγαγον αὐτούς εἰς τόπον ἐπονομαζόμενον Ἐφκά ὑπό τό βυζαντινόν φρούριον καί ἔσφαξαν αὐτούς. Ὁ Κυριάκος Τσαούσης ἀνεκάλυπτε καί ἐκάλει ἐν ὀνόματι τῶν Τούρκων τούς Σαμόθρακας νά παραδοθῶσιν, ὑποσχόμενος ὅτι δέν θά πάθωσί τι. Οἱ μᾶλλον εὔπιστοι παρεδίδοντο. Σήμερον δέ ἡ σαμοθρακική παροιμία «Δέν εἶμαι ἀπό τούς ἑφτακόσιους» σημαίνει «δέν ἀπατῶμαι εὐκόλως», ἡ δέ φρᾶσις «Αὐτός εἶναι ἀπό τούς ἑφτακόσιους» δηλοῖ ὅτι ἀπατᾶται τις εὐκόλως. Ἀλλά καί γυναίκας ἐφόνευσαν καί ἄλλας διά τῆς λόγχης ἔλαβον εἰς τήν κατοχήν των μετά τῶν τέκνων αὐτῶν, τάς δέ οἰκίας διήρπασαν καί εἰσορμήσαντες εἰς τήν ἐκκλησίαν ἐλόγχισαν εἰκόνας, κατέστρεψαν στασίδια, ἔκαυσαν ἤ ἔσχισαν βιβλία καί ἥρπασαν δισκοπότηρα καί ἱερά ἄμφια καί πᾶν τό πολύτιμον. Εὐαγγέλιόν τι διά τῆς λόγχης διαμπερῶς ἐτρύπησεν ἡ ἀγρία μανία στρατιώτου. Ἡ ἡμέρα αὔτη, 1η Σεπτεμβρίου τοῦ ἔτους 1821 λέγεται ὑπό τῶν Σαμοθρακῶν ἡ ἡμέρα τοῦ χαλασμοῦ, ὡς μνημόσυνον δ’ αὐτῆς ἐποιήθη ὑπό τῆς δημώδους Μούσης τό ἑξῆς τετράστιχον ἀδόμενον ἔτι ἐν Σαμοθράκῃ:

 

Σήμερα εἶναι Τρίτη καί πρωτοσταυρινιά

ὅπου μᾶς ἐχαλάσαν οἱ Τοῦρκοι τά σκυλιά

Πού παίρναν τά κεφάλια κι ἀφῆναν τά κορμιά

Γεμίσαν τά σοκάκια καί ὅλα  τά στενά.

(Ὑπάρχει καί ἄλλη ἔκδοσις τοῦ ποιήματος ἧν δέν ἠδυνήθην νά μάθω καί ἀπόσπασμά της μέ τό μοιρολόι γιά τόν «χαλασμό»).

 

Ἐπί μῆνα (ἤ κάτ’ ἄλλους ἐπί δύο μῆνας) ἔπειτα ἀνεζήτουν οἱ Τοῦρκοι τῇ βοηθείᾳ τοῦ Κυριάκου Τσαούση, εἰς τά δύσβατα τῆς νήσου καί δυσπρόσιτα σπήλαια, τούς κρυπτομένους ἐκεῖ κατοίκους ὅσους δέν ἠδυνήθησαν διά θαλάσσης νά διαφύγουν. Ἀνακαλύπτοντες δέ αὐτούς ἔσφαζον αὐθωρεῖ ἀνυπερασπίστους. Τοιοῦτος ἦτο ὁ τρόμος τῶν ἀνθρώπων ἐκείνων ὥστε καί εἰς μέρη ἀπόκρημνα καί πετρώδη ἔνθα διά τῆς κυλίσεως μιᾶς μόνης πέτρας ἦταν δυνατόν καί εὔκολον νά διώξουν τούς ἀναζητούντας αὐτούς Τούρκους, ἄφινον αὐτούς νά τούς συλλαμβάνουν ἄνευ ἀντιστάσεως. Εἰς τι σπήλαιον τῆς νήσου ἐπονομαζόμενον ἔκτοτε τοῦ Γέρου ἡ σπηλιά, κατεσφάγη ὁ δημογέρων τῆς νήσου. Μητέρες ἴνα σωθῶσιν ἐγκατέλιπον εἰς τούς δρόμους ἤ εἰς τά βουνά τά τέκνα των, ἄλλαι ἐκρήμνιζον αὐτά ἀπό τῶν βράχων ἴνα μή ἀποθάνωσιν τῆς πείνης. Τάς συλλαμβανομένας ἐξ αὐτῶν ἀπῆγον οἱ Τοῦρκοι καί μετά τῶν τέκνων ἐξηνδραπόδιζον. Ἐξαντλήσαντες σχεδόν τό κυνήγιον τοῦτο, ἀφοῦ ἔσφαξαν ἐν τέλει καί τόν ὑπηρετήσαντα αὐτούς Κυριάκον Τσαούσην, ἐγκατέλιπον τήν νῆσον ἀποκομίζοντες λάφυρα καί ἄγοντες ἀνδράποδα. Ἐκ τῶν δουλωθέντων ἄλλοι ἐξώμοσαν, ἄλλοι ἐπωλήθησαν ὡς δοῦλοι. Τινές τούτων ἐξηγοράσθησαν ἔπειτα (ἐντός ἑνός ἤ δύο ἐτῶν) ὑπό χριστιανῶν καί ἀπηλευθερώθησαν. Οἱ ὁλίγοι ἀπομείναντες ἐν τῇ νήσῳ ὡς καί τινές ἐκ τῶν διά θαλάσσης διαφυγόντων ἐπανῆλθον καί 130 οἰκογένειαι, πλήρεις καί μή, ἀποτέλεσαν τόν πυρῆνα νέου οἰκισμοῦ τῆς νήσου. Πέντε ἐκ τῶν ἐξομοσάντων κατά τό 1821 ἀνδρῶν ἐπανελθόντες μετά τινα ἔτη εἰς Σαμοθράκην ἠσπάσθησαν πάλιν τόν Χριστιανισμόν. 

Καταγγελθέντες ὅμως εἰς τόν καδήν τῆς Μάκρης εἰς ὅν καί ἡ Σαμοθράκη ὑπάγεται, ὑπέστησαν μαρτυρικόν θάνατον κατά τό 1837, μή θελήσαντες νά ἐξομώσουν καί αὖθις. Ἐν Μάκρῃ, Ἁγίῳ Ὅρει καί Σαμοθράκῃ τῇ 7 Απριλίου ἑκάστου ἔτους ἑορτάζεται ἡ μνήμη τῶν πέντε τούτων νεομαρτύρων Γεωργίου, Μανουήλ, Θεοδώρου, Μιχαήλ καί Γεωργίου, ψαλλομένης ἀκολουθίας συντεθείσης ὑπό Ἰακώβου τινός μοναχοῦ τό 1843, ὅστις ἔγραψεν καί τήν διήγησιν τοῦ μαρτυρίου. Κατά τήν 7 Ἀπριλίου οἱ ἐκ Σαμοθράκης ἀπόγονοι τῶν πέντε μαρτύρων τελοῦσι κάτ’ ἔτος μνημόσυνον μετ’ ἐκθέσεως κολλύβων. Τά ὀστά τῶν νεομαρτύρων κατέκειντο πρῶτον ἐν Μάκρῃ, ἔπειτα ἐν Ἀγίῳ Ὅρει νῦν δέ μετεκομίσθησαν εἰς Σαμοθράκην. Ἐν ἐκκλησίαις τῆς Σαμοθράκης ἀπόκεινται εἰκόνες τῶν νεομαρτύρων, φερόντων φουστανέλλας. Ἐπί ἑπτά ἤ ὀκτώ ἔτη μετά ταῦτα, μέχρι τοῦ τέλους τῆς ἑλληνικῆς ἐπαναστάσεως ἐλυμαίνοντο τήν νῆσον διά συχνῶν ἐπιδρομῶν Σκύριοι καί Ἰκάριοι ληστοπειραταί μή ἀφίνοντες ἐν ἡσυχίᾳ τούς κατοίκους, οἵτινες ἐπί μακρά ἔτη ἔπειτα, ἅμα τῇ ἐμφανίσει πλοίου ἐν τῇ νήσῳ ἐτρέποντο πρός τά ὅρη καί ἐκρύπτοντο ὑπό φόβου ἱεροῦ συνεχόμενοι.

Ταῦτα συνέλεξα αὐτός ἐν Σαμοθράκῃ ἐκ στόματος κατοίκων τῆς νήσου γνωριζόντων αὐτά ἐκ παραδόσεως. Ἐβοήθησέ μοι δέ εἰς τοῦτο καί ἡ πραγματεία τοῦ Σαμόθρακος ἱατροῦ Ν. Φαρδύ, ἡ μόνη, ὅσον ἐγώ τουλάχιστον οἶδα, περί τοῦ κατά τό 1821 κινήματος καί τῆς καταστροφῆς τῆς Σαμοθράκης, μονογραφία δημοσιευθεῖσα ἐν τῷ περιοδικῷ Ἀπόλλων (ἔτους Δ΄ ἀρ. 40 ὡς 41, 1886 ἐν Πειραιεῖ). Εὑρών δέ ἐν τῇ βιβλιοθήκῃ τοῦ Ν. Φαρδύ Σαμοθράκη τό διά τουρκικῆς λόγχης διαπερασθέν κατά τό 1821 Εὐαγγέλιον τοῦ χωρίου, ἔλαβον αὐτό πρός κατάθεσιν εἰς τό ἐν Ἀθήναις Ἱστορικόν καί Ἐθνολογικόν Μουσεῖον, ὡς ἐθνικόν κειμήλιον. Τῇ παρακλήσει μου δέ ἀντεγράφη ἐκ τοῦ χειρογράφου τοῦ μοναχοῦ Ἰακώβου (1843) ἡ περί τοῦ μαρτυρίου τῶν πέντε νεομαρτύρων διήγησις, τό δέ ἀντίγραφον τοῦτο ἀποστέλλεται σύν τό παρόντι σημειώματι τῇ ἐν Ἀθήναις Ἱστορική καί Ἐθνολογικῇ Ἑταιρείᾳ.

 

Ἐν Δεδέαγατς τῇ 15 Ιουλίου 1906

Ἴων Δραγούμης

 

 

*Μεταγραφή: Νώντας Τσίγκας. Από το Αρχείο Ίωνος Δραγούμη/ΑΣΚΣΑ/Τμήμα Αρχείων. ΦΑΚΕΛΟΣ  4 ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ – ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ – ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ 1902-1912/Υποφάκελος  3 Επιστολές – Σημειώσεις 1905-1906-1907, υπ. αριθ. 12. Σαμοθράκη: α. Κείμενο με τίτλο «Το κίνημα και η καταστροφή της Σαμοθράκης κατά το 1821.» Δεδέαγατς με ημερομηνία 15 Ιουλίου 1906.