«Για την ώρα βρισκόμαστε στην Κόλαση»...

 

(Μια επιστολή του Ίωνος Δραγούμη προς τον αδελφό του Φίλιππο από την εξορία στη Σκόπελο)

 

                                                  Άποψη της Σκοπέλου (1919). Τμήμα Αρχείων ΑΣΚΣΑ

 

Ο Ίων Δραγούμης, αμέσως μετά την επιστροφή του από την εξoρία στην Κορσική, εκτοπίζεται, χωρίς να του επιτραπεί να αποβιβαστεί στον Πειραιά,  στη Γλώσσα της Σκοπέλου, όπου καταφθάνει στις 29 Απριλίου/19 Μαΐου 1919. Θα μείνει εκεί για έξη σχεδόν μήνες ενώ θα απελευθερωθεί στις 6/19 Νοεμβρίου 1919 (η δεύτερη ημερομηνία σύμφωνα με το Γρηγοριανό ημερολόγιο, η πρώτη με το Ιουλιανό που ίσχυε ακόμη τότε  στην Ελλάδα).

Την γενικότερη κατάσταση που επικρατεί στη Σκόπελο, με τους λογής εκεί εκτοπισμένους, συνοψίζει αυτό που ο Δραγούμης σημειώνει, στις 7 Οκτωβρίου 1919, στο Τετράδιό του:

Σκόπελος, τόπος ἐξορίας πολιτικῶν, ἀλητῶν, Τούρκων καὶ Ἀλβανών ὑπόπτων, Μακεδόνων χωρικῶν ποὺ βουλγαρίζουν, λωποδυτῶν κλπ. Ὅταν ἦρθα, βρῆκα ἐδῶ τέσσερις πέντε λωποδύτες, ἔπειτα ἕναν Μακεδονίτη χωριάτη,  ἔπειτα ἕνα  Ἀλβανό  μπέη, ἔπειτα δύο μακεδονικές οἰκογένειες καὶ τώρα ἕνα Τοῦρκο χότζα. Ὅλοι αὐτοί μᾶς συμπαθοῦν ἐμᾶς τοὺς πολιτικούς ἐξορίστους γιατί εἴμαστε ὁμότυχοί τους.

Η παρακάτω επιστολή[1] απευθύνεται από τον Ι.Δ. στον αδελφό του Φίλιππο στην Αθήνα. Φαίνεται ότι στους εκτοπισμένους επιτρεπόταν η αλληλογραφία αυστηρά με τα μέλη της οικογένειάς τους και μόνον. Έτσι αυτοί, όπως ο Ίων φαίνεται να κάνει εδώ, ενσωμάτωναν μέσα στην αλληλογραφία τους φύλλα επιστολών που απευθύνονταν σε συνεργάτες ή φίλους στους οποίους οι παραλήπτες των περιστολών τα παρέδιδαν. Εδώ, ο Δραγούμης ζητά από τον Φίλιππο να παραδώσει κάποια επιστολή που απευθύνει στο Χρήστο (Χρηστουλάκη) που όπως και ο Θανάσης (Σουλιώτης-Νικολαΐδης), που επίσης αναφέρεται πως έχει λάβει επιστολή με παρόμοιο τρόπο, υπήρξε πολιτικός συνοδοιπόρος, συνομιλητής και συνεργάτης του Δραγούμη στην έκδοση της Πολιτικής Επιθεωρήσεως.

Η επιστολή δείχνει την απογοήτευση και συναισθηματική κατάπτωση του Δραγούμη ενώ  διάχυτα προβάλει  το ειρωνικό και  αυτοσαρκαστικό ύφος. Την επόμενη κιόλας μέρα αυτός θα σημειώσει στο Τετράδιό του:

[...] Η ζωή μου τραγική.

 

Σκόπελος 29 Ἰουλίου 1919

Ἀγαπητέ μου Φίλιππε, δῶσε παρακαλῶ τὸ ἐσώκλειστο γράμμα τοῦ Χρήστου[2]. Σοῦ εἶχα στείλει τὴν περασμένη ἑβδομάδα καὶ ἕνα γιὰ τὸν Θανάση[3]. Τὸ ἔλαβες; Χτές σοῦ ἔγραψα γιὰ τὰ πουκάμισά μου, σήμερα σ’ ἐπιφορτίζω μὲ γράμματα. Ἡ μόνη ἀνταμοιβή σου εἶναι νὰ τὸ διαβάσεις, ἄν θέλεις τὸ γράμμα πρὸς τὸ Χρῆστο. Φτωχή ἀνταμοιβή μὰ ἔννοια σου, στὸν ἄλλο κόσμο ἔχουμε νὰ δοῦμε τὴ βασιλεία τῶν οὐρανῶν. Γιὰ τὴν ὥρα βρισκόμαστε στὴν Κόλαση ἤγουν στὸ Purgatorium. Πολλές ἁμαρτίες εἴχαμε καὶ πρέπει νὰ τὶς ξεπλύνουμε. Μπορεῖ ὥς τόσο, ἀπὸ τὸ πολύ ξέπλυμα, νὰ μὴ μᾶς μείνει πιὰ τίποτε ὅταν θἄρθει ὁ καιρός τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν, καὶ μπορεῖ, μετά τὸ ξέπλυμα, νὰ μείνουμε μὲ τὸ ξεπλυμένο σαρκίον μας, καὶ νὰ παραχωθοῦμε στὴ γῆ γυμνοί καὶ ἄνοστοι[4]. Μὰ τὸ ἴδιο κάνει. Ὥστε μὴν περιμένοντας ἀνταμοιβή καμμιά γιὰ ὅλα τὰ καλά ποὺ κάνεις, μόνο τιμωρίες νὰ περιμένεις γιὰ ὅσα δὲν ἔκαμες ποτέ σου, τιμωρίες γιατί εἶσαι ἄνθρωπος καὶ μόνο, ἕνα τιποτένιο [δυσανάγνωστη γαλλική λέξη] ποὺ λυγάει καὶ ξανασηκόνεται, ὥσπου νὰ σαπίσει καὶ νὰ σπάσει. Πάντα μου ἤθελα νὰ ἤμουν θεός, ἀλλά γιὰ νὰ τὸ θέλω θὰ πεῖ πὼς δὲν ἤμουν, καὶ οὔτε ἔγινα ποτέ μου. Καὶ τὸ χειρότερο, ὅτι δὲν κατάφερα νὰ γίνω οὔτε κάν προφήτης κανενός καινούριου θεοῦ, καμμιᾶς θρησκείας, ὅπως ἐκείνης ποὺ φαντάζεται ὁ Θανάσης, τῆς θρησκείας τοῦ Ρυθμοῦ. Ρώτησέ τον καὶ θὰ σοῦ ἐξηγήσει τὰ μυστήρια τῆς νέας θρησκείας του. Ἐλπίζω ὡς τὸ τέλος τῆς ζωῆς του νὰ θελήσει νὰ τὴν ἀποκαλύψει στοὺς ἀνθρώπους. Πές του ὅτι τὸ θέλω, καὶ, ἄν αὐτό φτάνει, θὰ τὸ κάμει. Δὲν εἶναι ἀνάγκη νὰ καθιερώσει αὐτός πολλούς τύπους καὶ ἐθιμοτυπίες, γιατί πρέπει νὰ εἶναι βέβαιος πὼς ἄν ἡ θρησκεία του πείσει τοὺς ἀνθρὼπους, οἱ ὀπαδοί της καὶ θὰ τὴν περιβάλλουν μὲ τύπους καὶ θὰ τὴν παραμορφώσουν κατὰ τὶς διαθέσεις τους.

Αὐτά εἶχα σήμερα νὰ σοῦ πῶ, ἐντελῶς ἄσχετα μὲ κεῖνο ποὺ λέγεται πραγματικότητα, σχετικά ὅμως πολύ μὲ τὴ σημερινή μου διάθεση, ποὺ εἶναι πραγματικότητα.

Σὲ φιλῶ

Ἴων

---

[1] Πρώτη δημοσίευση σε φωτομηχανική αναπαραγωγή της επιστολής στο αφιέρωμα της «Νέας Εστίας» (έτος ΙΕ΄ Τομ. 29^ος, τχ 342, Αθήναι, 15 Μαρτίου 1941) σελ. 251-252

[2] Χρήστος Χρηστουλάκης (1886-1929). Χανιώτης λόγιος, νομικός, φανατικός δημοτικιστής. Μετείχε στους αγώνες για την απελευθέρωση της Κρήτης και συνεργάστηκε τότε με τον Ελευθ. Βενιζέλο. Μετά το 1910 οι ιδεολογικοί δρόμοι τους χωρίζουν. Αναδείχθηκε σε μαχητικό πολέμιο της πολιτικής του. Συνδέθηκε με στενή φιλία με τον Ίωνα Δραγούμη και συμπορεύτηκαν ιδεολογικά. Κατά την δεύτερη περίοδο έκδοσης της Πολιτικής Επιθεωρήσεως που εξέδιδε ο Δραγούμης στην Αθήνα ανέλαβαν τη διεύθυνση του περιοδικού μαζί με τον Χαριλ. Μπούσιο. Έγραψε εκεί πύρινα άρθρα κατά του Βενιζέλου και της πολιτικής του. Διώχθηκε κατά την περίοδο μετά το 1917 και εκτοπίστηκε στην Πελοπόννησο.

[3] Ο Αθανάσιος Σουλιώτης-Νικολαΐδης (1878-1945). Στρατιωτικός, επιστήθιος φίλος του Δραγούμη, συνεργάτης στην Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως, συνοδοιπόρος στο όραμα του "Ανατολισμού". Στενά συνδεδεμένοι από το 1906 μέχρι τη μέρα της δολοφονία του Δραγούμη. Συνεκδότης της Πολιτικής Επιθεωρήσεως.

[4] Η ομηρική λέξη α+νόστος (χωρίς επιστροφή στην πατρίδα)